UVOD
Bileća se nalazi u Istočnoj Hercegovini na raskrsnici puteva koji sa juga, jadranske obale i Dubrovnika (60km), Trebinja (30 km) vode prema sjeveru (Gacku), istoku (Nikšiću) i zapadu (Mostaru).Teritorija ovog dijela Hercegovine ukupne površine 633 km2 pretežno je brdovita, krševita i prema sjeveru planinska.
Bileća (450-480 m nadmorske visine) je grad bogate i zanimljive kulturno istorijske prošlosti. Grad je prije posljednjeg rata imao oko 7.000 , a opština oko 13.000 stanovnika. Trenutno Bileća nezvanično ima oko 16.000 stanovnika.
Klima na području opštine Bileća je mediteransko – kontinentalnog tipa, pa ovdje ljeta znaju biti duga, sušna i topla, a zime relativno blagog karaktera. Bilećki kraj ima oko 2.200 časova sunčevog sjaja godišnje.
Ispod samog grada Bileće (južni dio) izvire rijeka Trebišnjica poznata u literaturi kao najveća ponornica u Evropi, koja je 1966/67 godine na 17-om km južno od Bileće pregrađena betonskom branom visine 105 m i time stvorena ogromna vještačka akumulacija, jedna od najvećih u svijetu, poznata pod nazivom Bilećko jezero koje ima dužinu 18 km a širinu 3-5 km (Hidroelektrana na Trebišnjici).
Na zapadnom dijelu opštine Bileća u Fatničkom polju, protiče rijeka Vrijeka i ponire u istom tom polju plaveći ga kišnim mjesecima, a poznata je po kvalitetnoj pastrmki potočarki i endemskoj gaovici.
Reljefne karakteristike bilećke opštine izražene su u brdovitim terenima, između kojih s smještena kraška polja: Dabarsko, Fatničko, Plansko i Bilećko.
U prošlosti stanovništvo ovih krajeva bavilo se zemljoradnjom i stočarstvom.Između brda se nalaze mala kraška polja, udoline i kraške zaravni. Krčena je šuma i vađen kamen da bi se stvorila nova obradiva površina. Preovladavao je sitni seljački posjed, sa primitivnom obradom zemlje i niskom produktivnošću rada. Takav posjed nije mogao prehraniti brojen porodice, te siromašni seljaci iz ovih krajeva odlaze na državne javne radove, u gradove, na poljoprivredne sezonske radove u Slavoniju i Vojvodinu, a naročito krajem XIX i početkom XX vijeka u Ameriku. Prema popisu stanovništva 1910. godine u inostranstvu je radilo 1416 Bilećana, od čega 1131 u Americi.
Danas bilećani žive i snalaze se kako mogu i umiju: radeći u državnom i privatnom sektoru, a naročito su postali poznati po proizvodnji kamenih ploča visokog kvaliteta.
GEOGRAFSKI POLOŽAJ
Opština Bileća zauzima 1,24 % od ukupne teritorije Bosne i Hercegovine. Nalazi se na samom prelazu između Niske Hercegovine (Humina) i Visoke Hercegovine (Rudina), na samom dodiru mediteranske i kontinentalne klime.
Opština Bileća se graniči sa pet hercegovačkih i jednom crnogorskom opštinom. Na sjeveru se graniči sa Gackom i Nevesinjem, na sjeverozapadu sa opštinom Stolac, na zapadu Ljubinjem, na jugu Trebinjem, a na istoku sa crnogorskom opštinom Nikšić.
Bileća je od davnina poznata kao važna raskrsnica puteva. U vremenu uspona srpske države ovim područjem su vladali Nemanjići, a sama Hercegovina, tada Zahumlje poznata je kao vojvodstvo svetog Save. I u to vrijeme ovaj kraj je bio povezan sa ostalim zemljama i trgovačkim gradovima.
Prostor opštine Bileća u saobraćajnom pogledu ima relativno povoljan položaj. Magistralni put Sarajevo-Foča-Bileća-Trebinje-Dubrovnik ostvaruje povezanost unutrašnjosti sa primorjem. Regionalnim pravcima opština je povezana preko Stoca sa magistralnim putem Sarajevo-Mostar, a preko Nikšića i Podgorice ostvarena je povezanost sa Crnom Gorom.
STANOVNIŠTVO
Opština Bileća, prema popisu iz 1981. ima 61 naselje u kojim ima 3278 domaćinstava gdje je živjelo 13 200 stanovnika, ili prosječno 20,9 st/km2. U posleratnom periodu Bileća je imala pozitivna prirodna kretanja stanovništva, uz naglašenu tendenciju smanjivanja nataliteta, smanjivanja i uravnoteživanja mortaliteta.
Analizom je utvrđeno da je na nivou cijele opštine tokom sedamdesetih godina prošlog vijeka otpočeo proces starenja stanovništva, što je u saglasnosti sa smanjenjem stope nataliteta, odnosno fertiliteta stanovništva. Učešće stanovništva od 0 do 19 godina se sa 39,1% u 1971. smanjilo na 32,9% u 1981. godini.
Smatra se da su se Srbi u ove krajeve naselili u isto vrijeme kad i u ostale srpske zemlje. To je bilo početkom VII vijeka. Srbi su na ovim prostorima zatekli stanovništvo romanskog porijekla.
Od samog doseljavanja pa do danas primjetne su migracije stanovništva. Najveće migracije su bile uslijed neprijasteljskih osvajanja. Prema popisu stanovništva 1910. godine u inostranstvu je radilo 1416 Bilećana od čega 1130 u Americi. U Bileću se 70-ih i 80-ih godina doselio znatan broj vojnih lica sa svojim porodicama zbog toga što je u Bileći bila škola rezervnih oficira najpoznatija u tadašnjoj SFRJ. To su bili uglavnom Slovenci, Makedonci i Hrvati.
Danas su migracije i sezonske, tj. odlazak sa sela u grad radi zaposlenosti i školstva, kao i na sezonski rad u Crnu Goru za vrijeme ljeta. Primijetno je izumiranje sela gdje starije osobe izumiru a mladi nartaštaj se seli u grad.
Za vrijeme poslednjeg rata u BiH 1991-1995. u Bileću se doselio veliki broj stanovništva iz Zapadne Hercegovine i Sarajeva.
KLIMA
Područje opštine Bileća nalazi se pod uticajem mediteranske i kontinentalne klime.
Ljeta su topla, mjestimično i vrlo topla (20-30oC). Zime su manje blage (0-5 oC). Sredlja godišnja tempenjratura se kreće od 11 do 14 oC, a najniža temperatura je u januaru. Jesen je uvjek toplija od proljeća što je posledica maritimnog uticaja. Manje vrijednosti temperature i veća kolebanja uglavnom su uslovljena porastom nadmorske visine.
Godišnja raspodjela količine padavina je neravnomjerna. Mjeseci sa najvišom količinom padavina su novembar i decembar, a zatim januar i februar, dakle u zimskom dijelu godine. U ljetnjem periodu juli-avgust padavine su minimalne. Ovdje je prisutan izrazito nepovoljan raspored padavina jer padavina najviše ima izvan vegetacionog perioda. Padavine u vidu snijega su rijetke, tako da u godišnjoj količini padavine imaju neznatno učešće. Prosječna količina padavina iznosi 1700 mm godišnje.
Za ovaj prostor je karakteristična pojava mraza, pretežno u zimskom periodu, odnosno u ranu jesen i rano proljeće. U pogledu oblačnosti Bileća spada u najvedrija mjesta u Bosni i Hercegovini. Najveća oblačnost je u decembru i novembru a najmanja u avgustu. Ovako male vrijednosti oblačnosti pokazuju veoma dugo trajanje sunčevog sjaja, koje iznosi preko 2 200 sati u toku godine. Najčešći vjetrovi su jugo i sjeverni. Sjeverac donosi hladne vazdušne mase sa planina, a jugo toplije i kišno vrijeme.
Akumulacija Bileća ima uticaj na mikro-klimu! Nakon formiranja akumulacije zapaža se smanjenje kolebanja ekstremnih vrijednosti temperature. To smanjenje za pojedina mjesta iznosi: Bileća 1,0oC, Lastva 2,3 oC, Trebinje 1,6 oC, i Berkovići 0,7 oC. Relativna vlažnost vazduha se povećala: Bileća 12%, Lastva 5%, Berkovići 7%. Broj dana sa maglom se u Lastvi povećao za 4,6 dana dok se u Bileći smanjio za 6,2 dana.
ZEMLJIŠTA
Na području opštine Bileća zastupljena su sledeća tla: luvisol, fluvisol, litosloj na krečnjacima i dolomitima, kalkokambisol i kalkomelanosol. Svojstva zemljišta je da su plitka, suva i topla tla. Dubina je ogranoičena do 30 cm. Krečnjačke crnice su nekarbonatna tla, iako se razvijaju na krečnjaku i dolomitu, ali su dosta zasićena jonima kalcijuma i magnezijuma. Reakcija tla je neutralna do slabo kisela. Ova tla nisu prikladna za intenzivnu biljnu proizvodnju.
Kalkokambisol je smeđe tlo krečnjaka i dolomita. Fizička svojstva su dosta povoljna. Kalkokambisol i kalkomelanosol su najzastupljenija zemljišta na ovom prostoru. Litosol su nerazvijena vrlo plitka tla.
Najniži, ujedno i najveći dio kraških polja sačinjavaju dolinska aluvijalna ili deluvijalna, mineralno-močvarna-oglejna ili glejno karbonatna tla. Ovo su duboka tla pretežno težeg sastava. Ova zemljišta su izložena dugotrajnim poplavama i trajnom dejstvu podzemnih voda i služe uglavnom kao pašnjaci ili slabije produktivne livade. Uz odgovarajuću hidro i agro melioraciju omogućena je vrlo uspješna proizvodnja svih ratsrskih kultura.
Bilećko polje je karakteristična kraška vrtača, sa relativno plitkim zemljištem formiranim na pločasto uslojenim laporitnim krečnjacima. Po ukupnoj površini i osnovnim pedološkim osobinama zemljišta ovog polja nemaju veći značaj za poljoprivrednu proizvodnju.
HIDROGRAFIJA
Pored klimatskih faktora i reljef znatno utiče na režim voda. Hidrografske odlike opštine Bileća su dosta jednolične, što je rezultat nepovoljnih terenskih uslova. Teren je izrazito karstno područje i odlikuje se specifičnom hidrografijom. Površinskih voda je veoma malo, dok se unutrašnjost krečnjačkog terena odlikuje velikim bogatstvom. Podzemne vode su međusobno povezane preko kanala, spiranje je dobro razvijeno. Poniranje voda je veliko i odvija se preko sistema pukotina. Površinsko oticanje svedeno je na minimum. Riječni tokovi su rijetki.
U neposrednoj blizini grada, na južnoj strani nalazi se izvorište rijeke Trebišnjice, najveće ponornice u Evropi. Na površini se javlja u više navrata, pod različitim imenima. Nastaje na jugozapadnom obodu Lebršnika gdje izviru potoci Vrba, Dramešina, Žanjevička rijeka, Jasenik i Župan koji otiču u jezero Klinje. Otoka jezera Klinje jnj rijeka Mušnica koja teče prema jugu, kroz Gatačko polje. Mušnica ponire u Gatačkom polju. Na obodu Cerničkog polja otiče Ključka rijeka koja nestaje u ponoru. Na sjevernom dijelu Fatničkog polja izviru Kamenik, Kukalj i estavela Obod, od kojih nastaje Fatnička rijeka. Južno od Bileće na zapadnom dijelu Vlahinje Trebišnjica se pojavljuje po četvrti put ali prvi put pod imenom Trebišnjica. Njeni najveći izvori su Dejanova pećina, Nikšićko vrelo i vrelo Oko. Ovi izvori su potopljeni nakon izgradnje brane Grančarevo i formiranja akumulacije Bilećko jezero. Dužina Trebišnjice varira od 35 do 98 kilometara zavisno od količine proticaja.
Izgradnjom Hidroelektrane na Trebišnjici 1966.g. stvorena je jedna od većih vještačkih akumulacija na svijetu – Bilećko jezero. Bilećko jezero je dugačko 18 km a široko od 3 do 5 km. Jedan dio jezera pripada Crnoj Gori (Crvene Stijene). Jezero je veoma bogato ribom a najčešće vrste su som, deverika, strugač i pastrmka. Jezero se uglavnom hrani podzemnim vodama. U neposrednoj blizini jezera su izgrađeni motel Vidikovac i restoran Jezero.
U kraškim poljima javljaju se periodični i povremeni tokovi, kao i estavele i potajnice. Glavni vodotok u Dabarskom polju je rijeka Opačica. Opačica je bujičan vodotok, povremenog karaktera – ljeti presuši. Pored Opačice tu je i Vrijeka. Ove pomenute rijeke poniru i njihove vode javljaju se u izvorima rijeka Bregave i Trebišnjice. Sve vode Dabarskopg polja odvode ponori Ponikve i Kuti. U Fatničkom polju nema stalnih tokova, to su uglavnom estavele Obod i Baba.
U okviru „idejnog projekta hidroenergetskog iskorišćavanja gornjih horizonata sliva rijeke Trebišnjice“ u toku su završetci radova na izgradnji tunela Čepelica-Podosoje-Fatničko polje, pri čemu će doći do većeg iskorišćavanja vodene snage.
BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVIJET
Biljni i životinjski svijet je veoma raznoivrstan, a na njega najviše utiču reljef i klima. U kraškim poljima su trave čijim sušenjem se dobija sijeno, veoma važna stočna hrana. Na planinama i većim nadmorskim visinama nalazi se šumoviti pojas. To su uglavnom listopadne šume. Najzastupljenije vrste su grab (bijeli i crni), jasen, bukva i hrast.
Na prelazu između šuma i kraških polja nalaze se pašnjaci, koji u zavisnosti od količine padavina imaju bujnu vegetaciju. Mnoge trave se koriste u medicini kao ljekovito bilje.
Životinjski svijet je donekle uslovljen biljnim svijetom, jer pojedine životinje (biljojedi) su nastanjeni u biljnim staništima. Od životinja najviše ima divljih svinja, zečeva zatim različitih glodara i insekata, a u planinskom dijelu vukova i lisica.
GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE
Teritorija opštine Bileća je dio velikog mezozojskog i poleogenog kompleksa spoljnih Dinarida. Čitav teren opštinske teritorije izgrađen je od sedimenata mezozoika. Naslage kvartara zastupljene su u Bilećkom, Fatničkom i Dabarskom polju. Materijal su donosili kratki bujični tokovi. To su krupniji i sitniji slabo zaobljeni komadi krečnjaka, dolomita i dolomitni pijesak.
Litološki sastav je veoma jednostavan i zastupljeni su razni varijateti krečnjaka i dolomita gornje krede. Sedimenti cenomana predstavljeni su serijom oditičnih i kriptokristalnih krečnjaka. Pružaju se od Trebišnjice pa preko Rogošine i Viduše do Radimlje, i istočno od Meke Grude. Cijela serija je tamno sive boje do smeđe boje. Krečnjaci su jedri i dobro uslojeni. Debljina slojeva kreće se do 40 cm. Procenat CaCO3 u krečnjacima dostiže i do 98%.
Krečnjaci i dolomiti zauzimaju dominantno mjesto među svim tvorevinama zastupljenim na ovom području. Javljaju se na planini Sitnici i sjeverozapadnim padinama Viduše. Krečnjaci se izdvajaju u tri sloja (pločasti dolomiti sa proslojcima krečnjaka, krečnjaci i dolomiti sa hidrodontama, krečnjaci sa rudištima).
Paleogen je na ovom području izdvojen u vidu više izolovanih zona. Predstavljen je smeđim, rjeđe žućkastim, laporovim i mikro-grudvastim krečnjakom. Nađeni su kod Krstača južno od Zvijerine.
Tvorevine kvartara su najizrazitije u kraškim poljima, mjestimično u većim vrtačama, i Bilećkom jezeru. Predstavljene su crvenicom, aluvijalnim i deluvijalnim nanosima.
Sedimenti senona su u podnožju Sitnice, između plane i Fatničkog polja, oko Selišta i južno od Dabarskog polja. Krečnjaci imaju visok sadržaj CaCO3 čak 99%. Debljina slojeva se kreće od 20 cm, dok je u višim dijelovima debljina i do 1 metra.
Aluvijalni nanosi su u širem području Dabarskog i Fatničkog polja i Bilećkog jezera. Oni su u obliku šljunka i pijeska u kojima se javljaju male količine pjeskovitih glina.
Teritorija opštine Bileća se nalazi na prelazu Niske i Visoke Hercegovine, odnosno Humina i Rudina. Ovo područje pripada dijelu spoljašnjih Dinarida i predstavlja tipično holokrašno područje. Holokraš je goli, duboki i „ljuti“ kraš koji se odlikuje svim površinskim i podzemnim kraškim oblicima. Od većih morfo-loških oblika ističu se planinski vijenci Baba na sjeveru, Viduša i Sitnioca na jugozapadu. Planinski vijenci se pružaju pravcem sjeverozapad-jugoistok. Mikroreljefni oblici (vrtače, škrape, pećine i uvale) nastali su pod uticajem egzogenih procesa. Pojačanom vertikalnom erozijom u zavisnosti od litološkog sastava i tektonike, stvorena su kraška polja (Dabarsko i Fatničko).
Denudacioni oblici reljefa nastaju djelovanjem mehaničkog i hemijskog raspadanja stijena, površinskim i linearnim spiranjem i klizanjem. Kao produkt djelovanja denudacionih procesa javljaju se razni oblici stijenjaka i sipara, erodirane površine, erozivne brazde, rovine, vododerine i jaruge.
Proces kraške erozije izaziva i posebne hidrološke odnose u krečnjačkim terenima. Na površini vlada bezvodnost, riječni tokovi su rijetki. Spiranje je izraženo a poniranje vode u unutrašnjost krečnjaka je veliko.
Deluvijalni nanosi se javljaju u vidu odlomljenih dijelova krečnjaka i dolomita u području Bilećkog jezera.
Napisao: Milenić Bojan
Komentarišite vijest
Facebook